ماء معین

بأسمه تعالی

حضرت رقيه دختر امام حسين عليه السلام

صفیه جعفرپور

 رشته کلام اسلامی با گرایش مهدویت

چکیده:

یکی از مواردی که در تاریخ عصر امامت می توان مورد مطالعه قرارداد، مسأله وجود حضرت رقیه سلام الله علیها است. حضرت رقیه سلام الله علیها دختر امام حسین علیه السلام امام سوم شعیان است. یافته های تحقیق که مبتنی بر روش توصیفی و تحلیلی وبا استناد به منابع کتابخانه ای صورت گرفته، حاکی از آن است كه دختر كوچكي از امام حسين عليه السلام در شام از دنيا رفت و در آنجا دفن شد و حرم فعلي منسوب به همان دختر است، اما اين كه نام آن دختر «رقيه» بوده يا نام ديگري داشته در بين دانشمندان اسلامي اختلاف نظر وجود دارد، هر چند معروف اين است كه نامش رقيه است.

واژگان کلیدی: رقیه، امام حسین علیه السلام، فاطمه، عاشورا

مقدمه

یکی از مواردی که در تاریخ عصر امامت می توان مورد مطالعه قرارداد، مسأله وجودحضرت رقیه سلام الله علیها دختر امام حسین علیه السلام امام سوم شعیان است.

این تحقیق در پی آن است که به این سؤال پاسخ دهد که آیا به واقع، حضرت رقیه سلام الله علیها وجود داشته است؟

در این میان برخی افراد مغرض ممکن است بـه این پرسـش دامـن بزنند و وجود او را در هاله ای از ابهام ببرند.  بنابراین بیانی روشن از سرگذشت آن حضرت ضروری می باشد.

1-  دختران امام حسین علیه السلام

مورخان و مـقتل نویسان در بـیان فرزندان حضرت ابا عبد اللّه(ع) هنگامی که به دختران او رسیده اند، به ذکر دو دختر به نامهای «فاطمه» و «سکینه» بسنده کرده اند.(مناقب آل أبی طالب، ابن شهر آشوب، قم، مؤسسه انتشارات علامه، ج4، ص 77؛ الارشاد، سلسله مؤلّفات شیخ مفید، بیروت، دارالمفید،1414ق، ج1، ص 478؛نسب قریش، مصعب الزبیری، قاهره، دارالمعارف، سوم، ص 59؛انساب الاشراف، بلاذری، بیروت، دار الفکر، اول، 1401ق، ج3، ص 1288؛ تذکرۀ الخواص، سبط بن جوزی، مؤسسۀ اهل البیت (ع)، ص 249)

برخی نام «زینب» را نـیز بـدانها افزوده اند(کشف الغمّة فی معرفة الائمّة، اربلی، تبریز، سوق مسجد الجامع، تحقیق رسولی، ج 2، ص38)

البته در منابع متأخران، گاه تا هشت دختر برای آن حضرت نام برده اند که عبارت اند از: فاطمه کبری، فـاطمه صـغری، زبـیده، زینب، سکینه، امّ کلثوم، صفیه و دختری که در خرابه وفات کرده است که بعضی نامش را زبـیده و بـعضی رقـیه گفته اند (ر.ک: تذکرة الشهداء، حبیب اللّه کاشـانی، ص193) امّا در هیچ یک از منابع تاریخی اوّلیه نامی از دختر خردسالی سه یا چهار ساله برای امام حـسین(ع) که اسـم آن رقیه یا فاطمه صغری و یا با نامی دیگر، دیده نشده است و نیز اینکه هنگام اقامت کاروان اسیران در شـام، چـنین دختری با آن صحنه غمناک و شهادت اسفناک مشاهده نشده است. آری، در برخی کتاب های متأخر، شـرح حـالِ این دخـتر آمده است.

2-   رقیه دختر امام حسین علیه السلام

آیا امام حسین علیه السلام دختری به نام رقیه داشت؟

اصل وجود دختری چهار ساله برای امام حسین علیه السلام در منابع شیعی آمده است در کتاب کامل بهائی نوشته علاء الدین طبری (قرن ششم هجری) قصه دختری چهار ساله که در ماجرای اسارت در خرابه شام در کنار سر بریده پدر به شهادت رسیده، آمده است. اما در مورد نام اواختلاف است.
 خطاباتی از امام حسین علیه السلام در کربلا در مصادر شیعی آمده است که یکی از دختران حرم خود را با نام رقیه صدا زده است.

امام حسین(ع) پس از شهادت علی اصغر به ظاهر به عنوان خداحافظی به خیمه آمد؛ آن گاه فرموده اند: «یا اُمَّ کلْثُومَ، وَ یا سَکینَةُ وَیا رُقَیةُ وَ یا عَاتِکةُ وَ یا زَینَبُ یا اَهْلَ بَیتِی عَلَیکنَّ مِنِّی السَّلامُ»)مقتل الحسین و مصرع اهل بیته وأصحابه فی کربلاء، المشتهر بمقتل ابی مخنف، قم، منشورات الرضی، 1362 ش، ص 131 و ر.ک: ینابیع المودّة، قندوزی، ص 346 و احقاق الحق، ج 11، ص 633(

آورده اند که امام حسین(ع) در آخرین لحظات حیات خویش، هنگام مواجهه با شِمرْ چنین فـرمود:« اَلا یا زَینـَبُ یا سَکینَةُ! اَیا وُلْدِی! مَنْ ذا یکونُ لَکمْ بَعْدِی؛ اَلا یا رُقَیةُ! یا اُمَّ کلْثُومَ! اَنْتُمْ وَدِیعَةُ رَبِّی، الْیوْمَ قَدْ قَرُبُ الْوَعْدُ»)موسوعة کلمات الامام الحسین، معهد تحقیقات باقر العلوم، قـم، دار المـعروف، اوّل، 1415 ق، ص511 و ینابیع المـودة، ج 2، ص 416)

هلال بـن نـافع می گوید که در میان دو صف لشکر(دشمن) ایستاده بودم. کودکی از حرم امام حسین(ع) بیرون آمد. امـام بـه سـوی میدان می آمد که کودک با گام های لرزان، دوان دوان خود را به امام رسانید و دامن آن حضرت را گرفت و گفت: «یا اَبَة! اُنـْظُرْ اِلَی فـَاِنِّی عَطْشانٌ؛ ای پدر! به من بنگر و ببین من تشنه ام.»این تقاضا آن چنان جانسوز بود که اشـک از دیدگـان امـام حسین(ع) جاری ساخت و فرمود: «بُنَیةُ اَللَّهُ یسْقِیک فَاِنَّهُ وَکیلِی؛ دخترم[می دانم تشنه ای]خداوند تو را سیراب کنـد که او وکیل[و پنـاهگاه] مـن است.» هلال گفت: «پرسیدم این دختر چه کسی بود و با امام حسین(ع) چـه نـسبتی داشت؟» گفتند: «او رقیه دختر سه ساله امام حسین (ع) بود». ( الوقـایع والحـوادث، محمّد باقر ملبوبی، قم، انتشارات دین و دانـش، ج 3، ص 192).

در چند کتاب دیگر که به اسامی دختران حضرت امام حسین علیه السلام اشاره می شود، به صورت مفصل مطرح شده است که حسین، دختر خردسالی به نـام رقـیه داشـت که چهار سال از عمر مبارکش مـی گذشت. شـبی از خـواب بیدار شد، در حالی که سخت پریشان به نظر می رسید و جویای پدر شد و پرسید:«پدرم کجاست که من هم اکنون او را [در خواب] دیدم. سرانجام، سر بریده پدر را برای او آوردند. او با دیدن سر بریده، ناله و گریه سر داد؛ آن گاه لب کوچک خـود را بـر لبـ های پدر نهاد و گریه شدیدی کرد و از هوش رفت! هر چه تلاش کردند، بـه هوش نیامد، و این عزیز حسین(ع) در شام به شهادت رسید.(نفس المهموم، شیخ عباس قمی، قم، انـتشارات بـصیرتی، و چاپ انتشارات مکتبة الحیدریة، اوّل، 1379 ش، ص 415 و 416؛ معالی السبطین، حائری، بیروت، مؤسسة النعمان، 1412 ق، ج 2، ص 170؛ الدمعة الساکبة، مـحمّد بـاقر بـهبهانی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ج 5، ص 141)

علّامه حـائری مـی نویسد که بعضی مانند محمّد بن طلحه شافعی و دیگران از علمای اهل تسنّن و شیعه می نویسند: «امام حسین(ع) دارای ده فرزند،[یعـنی] شـش پسـر و چهار دختر بوده است.» سپس می نویسد: «دختران او عبارت اند از: سکینه، فاطمه صغری، فـاطمه کبـری و رقـیه علیهنّ السّلام.» و در ادامه می گوید: «رقیه پنج سال یا هفت سال داشت و در شام وفات کرد.

از نقل طبرى استفاده می‌شود که امام حسین‏(ع) دخترى چهار ساله داشت که در فراق پدر، در شام پرپر گردید؛ ولى از نام او سخنى به میان نیامده است . و تاریخ نگاران پس از او نیز این جریان جانگداز را با اختلافى اندک و برخى اضافات که به زبان حال مى‏نماید، در کتاب‏هاى خود آورده‏اند.
بهرحال از لحاظ تحقیقی هیچ استبعادی وجود ندارد که نام این دختر امام حسین (ع) رقیه باشد.

نتیجه

نیامدن نام حضرت رقیه (علیهاالسلام)، در کتابهای تاریخی، اگر چه شک در وجود تاریخی او را بسیار تقویت میکند، اما هرگز دلیل بر نبودن چنین شخصیتی در تاریخ نیست.شكي نيست كه دختر كوچكي از امام حسين عليه السلام در شام از دنيا رفت و در آنجا دفن شد و حرم فعلي منسوب به همان دختر است، اما اين كه نام آن دختر «رقيه» بوده يا نام ديگري داشته در بين دانشمندان اسلامي اختلاف نظر وجود دارد، هر چند معروف اين است كه نامش رقيه است.

منابع

1.ابن زید بیهقی( ابن فندق)(1385ش)، لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب ، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی

2.ابن شهر آشوب، محمدبن علی( بی تا)، المناقب آل ابی طالب، بیروت ، انتشارات دارالاضواء

3.ابن طاووس، ابوالقاسم ابوالحسن بن سعدالدین(۱۴۱۴)، اللهوف علی قتلی الطفوف، قم، انتشارات اسوه، چاپ اول

4.اربلی ،ابوالحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح (بی تا)کشف الغمّة فی معرفة الائمّة، تبریز، سوق مسجد الجامع، تحقیق رسولی، ج 2

5.ازدی، ابومخنف لوط بن یحیای(بی تا) مقتل الحسین و مصرع اهل بیته وأصحابه فی کربلاء، قم، منشورات

6. حایری، محمد مهدی(۱۳۶۳ ه . ش)، معالی السبطین، قم، منشورات الرضی، ، ج۲

7.شريفي،محمود(1415ق) موسوعة کلمات الامام الحسین، معهد تحقیقات باقر العلوم، قـم، دار المـعروف، اوّل،

8.مـحلّاتی،ذبیح الله (بی تا)، ریاحین الشـریعه،  کتابفروشی اسـلامیه، ج 3

9.طبری،حسن بن علی (1426ق )، کامل بهایی، ترجمه: محمد شعاع فاخر، قم، مکتبه الحیدریه

10.  قمی، عباس(1338ش)، منتهی الامال، چاپ افست اسلامیه

11.  مجلسی، محمّد باقر(بی تا)، بحار الانوار، ، بیروت، مؤسسة الوفـاء، ج 45

12.   مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413ق)، الارشاد، تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، ، ج۲